Spanje en zijn recente verleden

Bij ons verschijnen er n.a.v. de herdenking van de groote oorlog tientallen boeken over de loopgravenoorlog, zowel fictie als non fictie. In Spanje gebeurt hetzelfde over de bewogen periode van de burgeroorlog en de vreselijke jaren daarop tijdens de tweede wereldoorlog en de daaropvolgende dictatuur onder Franco. De toevloed aan literaire werken over deze periode of die zich tegen de achtergrond ervan afspelen is al een tijdje bezig en stilaan bereiken de vertalingen onze boekhandels en bibliotheken.  Het bekendst zijn de boeken van Carlos Ruiz Zafon met De schaduw van de wind, het Spel van de Engel en De Gevangene van de Hemel. Het laatste boek speelt zich nagenoeg volledig af in Franco’s  gevangenis in Barcelona.

Pas nu, nu Spanje al even weer een democratie is, wordt het tijdsgewricht van de terreur literair verbeeld. Voorheen leek dat moeilijk omwille van de censuur of omdat de wonden nog niet geheeld waren. Nu de ooggetuigen er niet meer zijn lijkt er wel ruimte om het verleden te verwerken via de weg van de literatuur. Wonden zijn er dan ook genoeg. Het verhaal van de periode is genoegzaam bekend: na verkiezingswinst in 1931 voor links wordt en wordt de republiek uitgroepen. De lont van de burgeroorlog wordt aangestoken wanneer een militaire staatsgreepgrotendeels mislukt. Vanaf dan zijn er twee allerminst homogene blokken. Ter rechterzijde vechten monarchisten, katholieken, nationalisten het oude militaire establishment, facistische falangisten en de oude landadel. Ter linkerzijde republikeinen, socialisten en communisten, gesteund door de USSR en de internationale brigades, voornamelijk ideologische avonturiers. De rechterzijde wordt gesteund door Hitler en Mussolini die massaal manschappen en materieel leveren.  De linkerzijde valt uiteindelijk uiteen in diverse ideologische kampen en zal het onderspit delven, waarna  generaal Franco en de falangisten een brutale en repressieve dictatuur instellen. De burgeroorlog en de repressie die erop volgt zal naar schatting aan 800.000 mensen het leven kosten.

Antnio Munoz Molina situeert zijn roman eind 1936. De Spaanse architect Abel Ignacio arriveert in Amerika als vluchteling/artist in residence, zijn vrouw en kinderen achterlatend. Hij is zijn land ontvlucht omdat de politieke toestand er steeds grimmiger werd en hij als republikeinse toparchitect geviseerd werd door de aan de macht komende falangisten. Tijdens de rit kijkt hij terug op zijn relatie met een Amerikaanse studente en aan de sociale spanningen en verwarring die voorafgingen aan de uitbraak van de Spaanse Burgeroorlog. Op het einde van het boek zal zijn geliefde als lid van de internationale brigades naar Spanje terugkeren. 

Het lot van die Brigadisten komt aan bod in de “historische spionageroman” Winter in Madrid van CJ Sansom. De burgeroorlog is inmiddels afgelopen. Franco is aan de macht maar de jarenlange burgeroorlog hebben de bevolking gedemoraliseerd en het land kapot en verpauperd achtergelaten. Dat is meteen de reden waarom Franco zijn vrienden Hitler en Mussolini  niet ter hulp kan komen, hoezeer hij dat ook zou willen. De Britse ambassadeur probeert dat hardnekkig zo te houden. Een Britse zeeblokkade houdt Spanje arm en elke gebeurtenis die Spanje economisch minder afhankelijk maakt van het buitenland wordt met argusogen bekeken. In die sfeer wordt Harry Brett als oorlogsveteraan door de Britse geheime dienst gevraagd om het vertrouwen te winnen van zijn oude schoolvriend Sandy Forsyth, die ervan wordt verdacht louche contacten te onderhouden met de Spaanse falangisten. Met enige tegenzin begeeft Harry zich naar het corrupte Madrid en ontmoet daar Sandy en diens vriendin Barbara Clare. Barbara heeft haar eigen geheim. Zij is op zoek naar haar vroeger minnaar, de charismatische Bernie Piper, die met de Internationale Brigades vocht tegen de facisten. Hij wordt vermist maar blijkt in een geheim concentratiekamp te zitten voor republikeinse krijgsgevangenen.  De politieke context en een deel van de personage zijn gebaseerd op ware feiten. Het spionageverhaal niet, maar zijn beschrijving van de geheime concentratiekampen van Franco werpt hij zelfs nieuw historisch licht op de Spaanse burgeroorlog. 

Eén van de beste boeken die ik over dit thema las, is echter De stemmen van de Pamano van Jaume Cabré. Deze complexe roman over een leraar in een bergdorpje in de Pyreneeën speelt zich af in de periode van de jaren ‘44 tot 2002. De leraar in kwestie is een slachtoffer van zijn tijd. Het dorp waar hij lesgeeft loopt langs een belangrijke smokkelroute voor verzetslieden. Hij wordt ingelijfd door de Falange waardoor zowat alle dorpsbewoners hem mijden als de pest. Zelfs zijn vrouw verlaat hem – zwanger zijnde – omwille van zijn vermeende facistische sympathieën. Maar tegelijkertijd wordt hij gerecruteerd door het nog sluimerende linkse verzet waar hij hand- en spandiensten aan moet verlenen.  Wanneer in 2002 iemand zijn verborgen memoires terugvindt krijgt de geschiedenis misschien haar rechten terug. Zijn twee rollen heeft hij amper zelf of vrijelijk gekozen. Hij rolt er gewoon in. Cabré weeft er net als Molina ingenieus een liefdeshistorie doorheen, maar eigenlijk gaat dit boek over moraal, over hoe aartsmoeilijk morele keuzes in oorlogstijd zijn en hoe de geschiedenis je overkomt. Cabré schreef hiermee een prachtboek. 

Boeken:

Carlos Ruiz Zafon - De Schaduw van de Wind, Het Spel van de Engel en De Gevangene van de Hemel, uitgegeven bij AW Bruna

 CJ Sansom - Winter in Madrid, De Fontein, 2010

Antonio Munoz Molina - De Nacht der tijden,  De Geus, 2011

 Jaume Cabré – De stemmen van de Pamano, Signature, 2007